قطره را گنجايش دريا نيست، اما نمونه‏اى از آن است. دين اسلام را در يك مقاله معرفى كردن بسان معرفى اقيانوس با قطره است. روشن است كه چنين كارى اگر غير ممكن نباشد، بسيار دشوار است. دنيس لاردنر كارمودى (1) و جان كامودى نويسندگان كتاب «دين: سؤالات مهم‏» (2) در صدد انجام چنين كارى بوده‏اند. آنها در كتاب خود اديان بزرگ جهان را با چند سؤال و پاسخ معرفى كرده‏اند. فصل نهم از اين كتاب مربوط به اسلام است. پاسخ‏هايى كه آنان به سؤالات مورد نظر مى‏دهند قابل توجه است. چنين مكتوبى براى يك مسلمان از جهاتى مى‏تواند مهم باشد; از جمله اينكه بداند محققان اديان كه تعلق خاطرى به دين اسلام ندارند چگونه به اسلام مى‏نگرند؟ چه بخشهايى از اسلام براى آنها جالب است؟ احيانا نكات ضعف و قوت دين اسلام را در چه مى‏دانند؟ به نظر آنها، در مجموع، در ميان اديان زنده جهان، اسلام از چه جايگاهى برخوردار است و احيانا چه جايگاهى مى‏تواند داشته باشد؟
نوشته ذيل برگرفته‏اى از فصل نهم كتاب مزبور است تا پاسخى به اين‏گونه سؤالات باشد:

مقصود محمد(صلى الله عليه وآله) (570 - 632 م.) از خدا، پروردگار مسيطر جهانيان است. در زمان ايشان، گرايش مذهبى حاكم شرك و چندگانه پرستى بود و مكه علاوه بر اهميت تجارى، به‏دليل وجود خانه كعبه در آن، از اهميت مذهبى نيز برخوردار بود. اجداد ايشان نيز گرايشات توحيدى داشتند، (3) اما فقط او بود كه توانست‏بر اساس وحى، امت واحده‏اى از عرب بسازد.
اگر چه در قرآن قوانينى دال بر تاثيرپذيرى (4) حضرت محمدصلى الله عليه وآله از يهوديان‏و مسيحيان وجود دارد، اما سرچشمه اسلام همان تجربه پيامبرانه خوداو است.محمد(ص) باخديجه‏ازدواج كرد و در زندگى با او خوشبخت‏بود. او گاهى به غارهاى اطراف مكه مى‏رفت تا به تامل بپردازد.
پس از مدتى، شهودى به او دست داد كه در آن فرشته‏اى با او صحبت مى‏كرد و از خداى واحد و اراده‏اش سخن مى‏گفت. او ابتدا فكر مى‏كرد كه ديوانه شده است، (5) اما طولى نكشيد كه به كمك خديجه و ديگر افراد خانواده وحى را جدى گرفت و دريافت كه به او رسالتى الهى داده شده است. خدا او را به تلاوت قرآن و اصلاح مردم براساس آن امر مى‏كرد. اصول عمده‏اى كه در وحى مورد تاكيد بود عبارت بودند از: قدرت و مهربانى خدا، ضرورت ايمان به خدا و شكر گزارى او و عبادتش، معاد...
از زمان محمدصلى الله عليه وآله خدا براى مسلمانان موجود پرجلال و جبروتى بوده كه او را برانگيخته و دين مقدس اسلام را به او سپرده‏است تا آن را تبليغ كند. مثل و مانند نداشتن خدا اصلى اساسى در نظام اعتقادى مسلمانان است و هر گونه چندگانه پرستى و تعدد خدايان در قرآن مردود شمرده شده است. شرك و بت پرستى بزرگترين گناه است. به نظر مسلمانان، يهوديان و مسيحيان اجمالا به چنين خدايى معتقدند. لذا، به عنوان «اهل كتاب‏» داراى منزلت ويژه‏اى هستند. پيامبرانى همانند ابراهيم‏عليه‏السلام و عيسى‏عليه‏السلام قهرمانان بزرگ مذهبى هستند، اما محمدصلى الله عليه وآله خاتم پيامبران است.
در ابتدا، تنها تعداد اندكى از افراد خانواده‏اش به او ايمان آوردند. او با هجرت‏به‏مدينه‏جمعى‏ازگروندگان فراهم آورد. در سال 630 ميلادى [سال هشتم‏هجرى] در يك هجوم (6) نظامى، مكه را فتح كردو اصلاح اعراب را حول‏محور الله تكميل نمود. در تعاليم او دنيا و آخرت به هم آميخته‏است و اين دو مبناى سياست اسلامى راتشكيل مى‏دهند.او درتعاليم خود به فقرا، بيچارگان، ايتام، بيماران و... توجه‏خاص نموده است. براى گشودن قلوب مسلمانان به‏سوى خدا،پنج وعده‏نماز رادرشبانه روز واجب‏كرد.اصل اساسى كلامى او چنين‏است:«خدايى جزخداى يكتا نيست.» اگر انسانها به خدا ايمان آورند و از او اطاعت كامل كنند اميد است كه از داورى سخت الهى سرفراز بدر آيند وگرنه در جهنم به عذاب‏هاى سخت دچار خواهند شد. خدا اگرچه بخشنده ومهربان است،اما داورى، سختگير است.

خدا در همه جاى زندگى ما حضور دارد. او به عنوان خالق جهان و همه موجودات، در بين همه حضور دارد. او انسان‏ها را از چيز پستى آفريده است. او به انسان‏ها از رگ گردن‏شان نزديكتر است. شكوه و درخشش صبح و جلال و زيبايى غروب، خورشيد و ماه و... همه از اوست. همه جهان طبيعت آيت قدرت اوست. نيكان را هدايت مى‏كند و گناهكاران را به روز جزا حواله مى‏نمايد.
مسلمانان قرآن را وحى برتر مى‏دانند و در بيش‏ترين مدت از تاريخ خود آن را املاى مستقيم الهى به حضرت محمدصلى الله عليه وآله مى‏دانستند. بعدها قرآن را همراه با خدا ازلى دانستند و آن را فوق زمان قرار دادند. (7)
مسلمانان در مقابل ترجمه قرآن از ترس تحول معناى آن، مقاومت كردند. تاثير (8) قرآن بر مسلمانان از طريق آهنگ پرشور و ارزش‏دار و فراز و فرود شعر گونه آوايش بود. بدين ترتيب، مسلمانان همين زيبايى قرآن را دليل (9) بر ريشه الهى داشتن آن گرفتند. حتى در سنت، حضرت محمدصلى الله عليه وآله بى‏سواد (10) تصوير شد تا اين دليل تقويت گردد.
چون قرآن اولين حجت و معيار حقيقت اسلام است، در اوقاتى كه شخص به قرآن توجه مى‏كند زمينه براى احساس حضور خدا بيشتر فراهم است. مراسم روز جمعه (11) در مسجد از اين اوقات است. مراسم روز جمعه عبارت است از ركوع و سجود در مقابل الله و گوش دادن به تلاوت قرآن و... . مردم به نحوى تقريبا آزاد به عبادت مى‏پردازند. ظاهرا در ابتدا زنان مى‏توانستند در مسجد حضور يابند، ولى بعدها براى زنان بخش جديدى قرار دادند و يا اصلا آنها را از حضور در مسجد (12) منع كردند. از آنجا كه مسجد مكانى فرهنگى و اجتماعى نيز بود با فاصله افتادن بين زنان و مسجد رفته رفته زنان در حاشيه جامعه قرار گرفتند.
علماى اسلامى ابتدا علم فقه را پديد آوردند كه قوانين اسلامى را از قرآن و سنت، كه عمدتا از حديث تشكيل شده بود، استخراج مى‏كردند. حكومت‏آرمانى‏مسلمانان حكومت‏خداست‏كه‏درآن، قوانين مذهبى بدون هيچ تفكيك قابل ملاحظه‏اى بين نهادهاى سياسى و دينى اجرا مى‏شود. اطاعت از قوانين چنين جامعه‏اى بهترين راه جلب ضايت‏خداست.
عرفا جريان عرفانى را، كه قدرى با فقها در تعارض بود، پديد آوردند. آنها عقيده داشتند كه حضور خدا را مى‏توان با رياضت و تامل و اعمال عبادى تجربه نمود. شيعيان ايران نيز كه مسيرى مختلف با اهل سنت در پيش گرفته‏اند، از طريق آداب و شعاير تقريبا عاطفى، (13) كه حول محور ذكر على‏عليه‏السلام و خاندانش مى‏گردد، در پى تجربه خدا هستند. انتظار مهدى‏عليه‏السلام نيز در ميان شيعيان از ماهيتى عاطفى (14) برخوردار است.

اسلام راه ممتازى به سوى خدا را ارائه مى‏دهد كه همان پنج پايه‏اى است كه دين پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله بر آن استوار است:
اول، اقرار به ايمان يعنى شهادتين: نخستين سوره قرآن - فاتحة الكتاب - بيانگردرك مهابت‏انگيزى‏ازسيطره الهى است كه دين محمدصلى الله عليه وآله به آن منجر مى‏شود. اين سوره در عبادات و امور گوناگون مسلمانان از نقش‏ويژه‏اى برخورداراست.اين‏سوره با «به نام خداوند بخشنده و مهربان‏» شروع شده است. بعد چنين ادامه مى‏يابد: «ستايش خدايى را كه پروردگار جهانيان است، خداوندى كه بخشنده و بخشايشگر است، خداوندى كه مالك روز جزاست. (خداوندا) تنها تو را مى‏پرستيم و تنها از تو يارى مى‏جوييم، ما را به راه راست هدايت فرما; راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت‏خود ساختى، نه راه كسانى كه بر آنها غضب كرده‏اى و نه گمراهان.»
چنان كه گفتيم، بزرگترين گناه در اسلام شرك است. تنها يك قدرت در جهان‏مسلمان‏حاضراست.هركس‏درمقابل او تسليم نشود مرتكب عصيانى توهين‏آميز شده‏است. قدرت زياد رهبران اسلامى از اين تلقى از خدا ناشى مى‏شود.خليفه يا آية‏الله چنين قدرتى را از طرف خدا دريافت داشته است.
دوم، دستور نمازهاى پنجگانه: هدف از اين دستور اين است كه مسلمانان‏به‏طور دائم، به ياد خدا و الزامات دينى باشند. نماز شامل ركوع، سجود و سر به خاك ساييدن و... مى‏باشد. بر پيشانى‏هاى مسلمانان مقيد و متدين پينه بسته و آنها بدان به عنوان علامت تدين‏شان افتخار مى‏كنند.
سوم، روزه: مسلمانان در تمام روزهاى ماه رمضان از خوردن و آشاميدن امساك مى‏كنند.
چهارم، زكات: پيامبرصلى الله عليه وآله و جانشينان‏اش با زكات تلاش در افزايش پيوند مسلمانان داشتند. هيچ مسلمانى نبايد به وضع ديگر مسلمانان بى‏اعتنا باشد.
پنجم، حج: بر هر مسلمان بالغى (در صورتى‏كه استطاعت آن را پيدا كند) واجب است كه دست كم، يك مرتبه در طول زندگى‏اش حج‏بجا آورد. اثر حج (15) انسجام ملل اسلامى و طبقات گوناگون اجتماعى است; زيراهمگى‏به يك صورت لباس مى‏پوشند و به يك شكل عمل مى‏كنند.

كاربرد عمده شعاير در آن است كه به متدينان كمك كند تا وابستگى خود به خدا را به ياد داشته باشند و در نتيجه، در طول زندگى شاكرانه در مقابل خدا تسليم باشند. به اين دليل، نمازهاى پنجگانه و روزه رمضان داراى اهميت‏خاصى است. رو به سوى قبله داشتن در نماز و حج‏به مسلمانان جغرافياى خاصى مى‏بخشد. مكه مركز جهان اسلام است و پس از مكه، مدينه و اورشليم (بيت المقدس) از اهميت‏خاصى برخوردارند.

خدا الزام كرده است كه مسلمانان پنج پايه اسلام را انجام دهند و به طور دائم، به ياد رحمت الهى و روز قيامت‏باشند و اصول اخلاقى و جامعه را، كه از قرآن نشات گرفته است، پيروى كنند. هسته چنين رفتارى تسليم در مقابل خواست الهى است. اسلام يك راه كامل زندگى است كه همه زواياى زندگى انسان را در بر مى‏گيرد. برخى حكومت‏ها از قرآن يك سلسله دستورات و مجازاتهايى استنباط كرده‏اند كه سبب شگفتى ديگر مردم جهان شده است; مانند قطع دست دزد (16) و تجويز حد شديد شلاق براى تماس زن و مرد نامحرم كه بى‏گناه‏اند. (17) در خلال انقلاب اسلامى ايران به رهبرى آية‏الله خمينى(ره) صدها نفر كشته شدند. احتمالا ايران كنونى انحراف از مسير تاريخ اسلام است و مى‏توان چنين افراطهايى را در ديگر اديان جهانى نيز ديد، اما به اطمينان مى‏توان گفت‏بنياد گرايى اسلامى اخير، ديدگاه خشونت آميز (18) و خشكه مقدسى از رفتارى را كه خداى جهانيان تجويز كرده به دنيا ارائه داده است.
به‏طور سنتى، دو نكته در رفتار اسلامى مورد تفسير خاصى واقع شده است: يكى تعدد زوجات و ديگرى جهاد. قرآن اجازه گرفتن تا چهار همسر را به شرط توان حمايت از آنها، داده است. در سنت‏اسلامى، طلاق تقريباآسان است. (19) از سوى ديگر، حضرت محمدصلى الله عليه وآله منزلت زنان را نسبت‏به آنچه كه قبل از اسلام بوده به نحوى قابل ملاحظه ارتقا بخشيده و قرآن قوانين حمايتى مهمى براى همسر، بيوه‏ها و ايتام تشريع كرده است. با اين‏همه، اسلام جهت‏گيرى مردانه دارد و زنان را براى حفظ حيا و عفت‏شان تحت كنترل سخت قرار داده است و اين در طول تاريخ به پرده‏نشينى زنان انجاميده است. جهاد در اديان يهوديت و مسيحيت نيز مشابه داشته است. اسلام به زور شمشير (20) پس از رحلت‏حضرت محمدصلى الله عليه وآله رشد بسيار سريعى داشته است. (21) ترجمان مفهوم اوليه جهاد را مى‏توان در جنگ (هشت‏ساله) ايران و عراق ديد.
اما در عصر طلايى تمدن اسلامى عناصر بسيارى غير از جنگ‏نظامى‏وجود دارد. قدرت‏فرهنگى اسلام در شعر، معمارى، علم و رياضيات به‏نحو شگفت‏انگيزى ظهور يافت و كشورهاى حوزه مديترانه، آفريقاى شمالى، خاورميانه و... را به كنترل در آورد. بدين ترتيب، در زمان‏هاى گذشته رفتارى را كه خدا الزام كرده بود مجال بسيارى براى خلاقيت و رشد فراهم نمود.
اسلام‏مى‏گويد دليل جذابيت و مقبوليت‏بالاى آن سادگى و عمق پيام آن است. يك خدا، يك پيامبر، همه مردم برادر و خواهرند، برنامه‏اى ساده (اصول‏پنجگانه‏دين)، عدم‏تمايز دنيا و آخرت، تمايز روشن بين صالحان و فاسقان كه در نتيجه، صالحان عازم بهشت (22) و فاسقان عازم دوزخ‏اند. (23) اسلام همه آنچه را كه فرد در زندگى شخصى‏اش مى‏خواهد و همه آنچه را كه هر حكومتى مى‏طلبد، داراست. (24) در نظر مسلمانان، سعادت خانواده وجامعه درگرو اتحاد، شرح صدر، مهربانى و ترحم آحاد جامعه است. شرط اصلى سعادت تسليم (فرد و جامعه در برابر خدا) است.